Ligt er een bom in de Leidse Stadspolder? Die vraag hield talloze Leidenaars, en vooral de bewoners van Groenoord, bezig na de vreselijke vuurwerkramp in Enschede op 13 mei 2000. Immers, daar lag minstens even veel, en misschien wel meer vuurwerk opgeslagen bij "Kat", de oude Leidse vuurwerkfabriek.
Terwijl burgemeester Postma en milieuwethouder Pechtold probeerden de omwonenden gerust te stellen, verschenen in de pers onheilspellende verhalen over de situatie ter plekke. Hoe dan ook, het ziet er naar uit dat de ramp in Enschede het definitieve einde van de vestiging van dit vuurwerkbedrijf in Leiden betekent. Als het aan de gemeente Leiden ligt, is er aan de Stadspolderweg hoogstens nog plaats voor de opslag van een kleine hoeveelheid vuurwerk, maar het liefst ziet men alles verdwijnen.
Het ongeluk in Enschede was overigens niet de aanleiding tot het schrijven van dit artikel. Daar was F.M. van Poelgeest, zoon van een van de vuurwerkmakers van Kat, al veel eerder mee bezig. Hieronder legt hij uit hoe hij daartoe gekomen is. In zijn deel van deze bijdrage laat hij zien hoe men in het bedrijf werkte. Daarin wordt duidelijk, dat de werknemers behoorlijke risico’s liepen en dat er ook menig slachtoffer is gevallen. Het accent ligt daarbij op de jaren dertig van de 20ste eeuw. Voor F.M. van Poelgeest zijn verhaal doet, schetst C.B.A. Smit in grote lijnen de geschiedenis van het bedrijf.
De Koninklijke Vuurwerkfabriek
De vuurwerkfabriek van Kat, volledig: de N.V. Koninklijke Nederlandse Kunstvuurwerk-en Munitiefabriek A.J. Kat, stond sinds de Eerste Wereldoorlog aan de Leidse Stadspolderweg. Oorspronkelijk was het geen Leids bedrijf en A.J. Kat is formeel ook niet de oprichter, al heeft hij het bedrijf groot gemaakt.
De vuurwerkfabriek is in 1826 opgericht door Johan Loef, een apotheker, die zoals veel apothekers een nevenactiviteit startte. Rond 1900 nam de jonge, ambitieuze én van vuurwerk bezeten A.J. Kat het vuurwerkbedrijf over van de familie Loef. Kat, de zoon van de Leidse boekhandelaar en uitgever W.J. Kat, was toen pas achttien jaar en kwam zojuist terug uit Frankrijk, waar hij een opleiding had gevolgd bij de Franse vuurwerkmakers Faber.
Na de overname liet Kat een fabriekje bouwen op de hoek van de Rijnsburgerweg en de Wassenaarse Weg, ongeveer op de plek van De Posthof, indertijd nog Oegstgeests grondgebied. Tijdens de Eerste Wereldoorlog besloot Kat naar een andere locatie om te zien. Hij kocht de oude houtzaagmolen Het Zwarte Schaap aan de Leidse Stadspolderweg en verplaatste zijn bedrijf daarheen, zonder al te veel aanpassingen aan deze houten gebouwen. Dat moet rond 1916 gebeurd zijn, maar de oudste hinderwetvergunning dateert pas van 1921.
Indertijd was er verder weinig bebouwing in de Stadspolder. Langs de Haarlemmertrekvaart stonden huizen, boerderijen en buitens. De stadsuitbreiding rond de Pasteurstraat eindigde bij het landgoed Groenoord van Floris Verster, dus ten zuiden van de huidige Willem de Zwijgerlaan. De woningen tussen Haarlemmertrekvaart en Floris Versterlaan verschenen merendeels pas in de jaren dertig, net als de waterzuiveringsinstallatie van het Hoogheemraadschap van Rijnland (1938).
Het bedrijf maakte onder A.J. Kat een voorspoedige ontwikkeling door. In de jaren dertig was het een van de marktleiders op het gebied van siervuurwerk geworden en het ontving niet voor niets het predikaat "Koninklijk". Het personeel groeide van zes naar ongeveer dertig medewerkers, het terrein werd uitgebreid en het aantal werk- en opslagplaatsen steeg evenzeer. Natuurlijk merkte men in Leiden de kwaliteit van Kats siervuurwerk vooral tijdens de 3 Octobervieringen, maar Kat verzorgde dit soort evenementen door het hele land. De faam van Kat beperkte zich echter niet tot ons land, maar verspreidde zich door heel Europa. Indertijd was het heel gebruikelijk om festiviteiten luister bij te zetten met een groots siervuurwerk. Alleen al in Nederland gebeurde dat gemiddeld zo’n 500 keer per jaar. Naast vuurwerk maakte men ook munitie. Het is niet duidelijk hoe groot het aandeel daarvan in de productie was, maar het zal niet onbelangrijk zijn geweest. Een groot contract met het Nederlandse leger aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog ging uiteindelijk niet door.
Na de Tweede Wereldoorlog hervatte Kat zijn activiteiten aan de Stadspolderweg. Op 1 februari 1961 overleed A.J. Kat, de man die het bedrijf groot had gemaakt. Zijn dochter I.W.J. Eeuwijk-Kat en schoonzoon namen de leiding over. Met het bedrijf ging het echter steeds moeizamer. De productie van klein vuurwerk viel weg door de concurrentie uit China. Men ging er dan ook zelf toe over klein vuurwerk in China te laten maken en te importeren. Dus maakte men in China rotjes met de opdruk "Kat" en een Nederlandse handleiding erbij.
In 1972 ging men over tot een sanering van het bedrijf. Het personeel was door natuurlijk verloop al teruggelopen van dertig naar vijftien mensen en nu moesten er nog meer ontslagen worden. Het bedrijf beperkte zich vooral tot import en opslag. Wel bleef men evenementenvuurwerk monteren en zo vuurwerkshows verzorgen. Een grote klap voor het bedrijf was echter dat de man, die daar het best in was, Christiaan van der Nat, in 1985 Kat verliet en voor zichzelf begon. Van der Nat nam ook het contract met de 3 October-Vereeniging over, zodat daarmee een traditioneel visitekaartje van Kat verdween.
In 1993 werd het ondertussen kwijnende bedrijf overgenomen door twee andere Leidse ondernemers, Wout Bergers en Marco Lexmond. Zij probeerden nieuw leven in Kat te blazen en verkondigden in het Leidsch Dagblad van 3 september 1994 dat ze zouden proberen ook de opdracht voor 3 October terug te krijgen. Op een foto bij dit krantenartikel is duidelijk te zien hoe twee werknemers van Kat bezig zijn evenementenvuurwerk te monteren.
Maar al snel trokken de beide ondernemers zich terug uit het bedrijf. De reden was dat het bedrijf erop betrapt werd groot, levensgevaarlijk vuurwerk gewoon in de handel te gooien, een handeling waarvoor men ook de nodige handtekeningen vervalst had. Het kwam niet tot een veroordeling. Er werd een financiële regeling getroffen tussen de zeven betrokken werknemers en leidinggevenden en het Openbaar Ministerie. De betrokkenen moesten aan justitie 1,3 miljoen gulden betalen, zo meldde het Leidsch Dagblad op 21 juli 1995. Na deze affaire werd het bedrijf verkocht aan de huidige eigenaar, de heer Kanis van Beko Beheer. Daarmee waren ook de plannen om Kat haar oude roem terug te bezorgen van de baan. Van een vuurwerkfabriek was slechts vuurwerkopslag overgebleven en het is maar de vraag of daar nog lang sprake van is.
De grijze mist van de historie
Een simpel bericht in het Leids Jaarboekje dat op 1 februari 1961 plaatsgenoot A.J. Kat, nestor van de vuurwerkfabrikanten in Europa, op 78-jarige leeftijd was overleden, vormde voor mij, F.M. van Poelgeest, de aanleiding om zoveel mogelijk archiefmateriaal over de N.V. Koninklijke Nederlandse Kunstvuurwerk- en Munitiefabriek A.J. Kat te verzamelen en de reeds in de familie aanwezige aantekeningen verder aan te vullen. Een goede greep, want al spoedig werd duidelijk dat de geschiedenis van deze "bom in de Leidsche stadspolder" met de namen van de vele slachtoffers, op het punt stond in de grijze mist van de historie te verdwijnen.
Basis voor het verhaal vormden de aantekeningen van de pyrotechniekers Adam van Poelgeest (1903-1972; mijn vader) en H.F. Dabroek, aangevuld met onderzoek en eigen jeugdherinneringen aan het produceren en afsteken van vuurwerk.
Jeugdherinneringen
De werknemers van de vuurwerkfabriek produceerden thuis de hulzen voor het vuurwerk. Zij werden "gewurgd", aangesmeerd met pijpaarde en dan gebonden in bosjes van 250 stuks. Voor mij roept thuiswerk herinneringen op aan het "Van Poelgeest laboratorium". Een lichtelijk overdreven benaming voor de kleine zorgvuldig afgesloten ruimte op onze zolder. In dat, voor ons (kinderen) streng verboden, heiligdom stonden de potten chemicaliën met voor ons onbegrijpelijke opschriften als 'Strontiumnitraat', 'Amoniumperchloraat' en 'sulphur'. Vooral in de winter werden kleine hoeveelheden experimentele mengsels in de keuken of op het plat uitgeprobeerd. Grote vreugde als er een nieuw kleureffect gemeld kon worden. Uiteraard hadden het "gevaarlijke werk" van mijn vader en de daarmee verbonden experimenten mijn grootste aandacht.
Via Beginselen der scheikunde, van J. Uiterdijk, verschafte ik mij de nodige basiskennis. Een onvergetelijk verjaardagscadeau was dan ook een complete scheikundedoos met zes extra reageerbuisjes, een vijzel en een bunsenbrander. Die interesse had tevens tot gevolg dat ik, als oudste zoon, mee mocht om te helpen vuurwerk op te hangen. Interessant, je vader ook eens zo te zien. Volop actie. Gewapend met een tekening wees hij de plaatsen aan waar de palen moesten komen. Daarna werden de mortieren half ingegraven, de stukken omhoog gehesen en tenslotte, met de in vet pakpapier gewikkelde lonten, aan de palen bevestigd. Soms kon mijn vader geweldig tegen de mannen tekeer gaan. Vooral als men te lang stilstond bij een vochtige, langzaam smeulende, lont. Na afloop van het vuurwerk wees hij, als een soort verontschuldiging, nogmaals op het grote gevaar van bommen die in het afvuurmechanisme (mortier) explodeerden.
Ook de productie had mijn grootste aandacht en zonder mopperen was ik bereid naar de Stadspolder te gaan om Pa tijdens de middagpauze, of na schooltijd, zijn verse boterham en thermosfles met warme thee te brengen. Het terrein van de fabriek was gelegen in de Stadspolder, ingeklemd tussen de spoorlijn Leiden-Haarlem en de bebouwing van de Haarlemmerweg. Het fabrieksterrein was van de buitenwereld afgesloten door de "Slaagh- of Stinksloot", wat ondiepe watertjes en als extra beveiliging een bijna drie meter hoog prikkeldraadhek. Bij de ingang stond een bord met: "VUURWERKFABRIEK, VERBODEN TE ROOKEN". Je voelde het als een voorrecht om als achtjarige langs het bord "verboden toegang" te fietsen. Bij warm weer stonden de deuren van de loodsen open. Dat betekende even de sensatie van het kijken naar het gevaarlijke 'sas', dat in de grote bommen werd geslagen.
Het afsteken
Een onvergetelijke dag voor een jonge Van Poelgeest was het als hij mee mocht naar het grote vuurwerk te Scheveningen. Uiteraard kende je het risico, maar het was de prikkel van het gevaar, gepaard aan het gevoel van trots voor de prestaties van je vader. Bovendien genoot je het voorrecht om vlak bij de enorme stukken te mogen zitten, met achter je het gezoem van de aangroeiende menigte.
Je voelde de groeiende spanning op het moment dat de fakkeltjes werden aangestoken. Met het wegtikken van de laatste minuten werd het steeds stiller. Dan een teken van vader. Prompt renden de mannen naar "hun stukken". Met enorme dreunen gingen de eerste fonteinen de lucht in, knetterend zette het eerste "stuk" de omgeving in een onwerkelijk licht. Begroet door een aantal AAAAAhhh's en OOOOhhh's was het vuurwerk begonnen.
Mijn jongste broer, Cor van Poelgeest werd in de naoorlogse jaren ingeschakeld bij het hele vuurwerkgebeuren. Cor vertelt: "In de zomer van 1964 was Scheveningen voor mij een leuke bijverdienste en tevens een leerschool. Al spoedig kreeg ik de mortieren. Link spul, dat "zware geschut". Voor mij betekende het verdomd goed opletten voor "blindgangers". Soms vlug wegwezen, maar juist die prikkeling van het altijd aanwezige gevaar vond ik als twintigjarige wel leuk. Wel had ik elke keer een paar verbrande sokken. Hoogtepunt tijdens de jaarlijkse viering van Leidens ontzet was ongetwijfeld het vuurwerk. Het werd afgestoken achter het kermisvermaak op het drassige Schuttersveld. Bij het naderen van het vastgestelde tijdstip, waarop het "eerste stuk" moest branden, was er een nerveus heen en weer rennen en seinen met zaklantaarns. Je voelde de spanning."
"Hondenhokken" als werkruimte
Volgens de hinderwetvergunning van 1930 bestond de gehele productieeenheid van de firma Kat uit vijf meter uit elkaar geplaatste gebouwtjes, met afmetingen van 2.89 meter lang en 1.70 breed, piepkleine productieruimten,
die volgens een vermelding van 10 oktober 1934, vergroot werden tot 3.60 x 8.60 meter. Maar ook na deze uitbreiding sprak mijn vader nog steeds over "Hondenhokken". Kortom, simpele werkruimten voor de vuurwerkmakers. De archieven vermelden een bouwwerk van twee van "kool-asch" opgetrokken muren van 2.26 meter hoog, bestreken met een laagje cement. De voormuur was 1.68 meter hoog, met daarin een venstertje in houten kozijn. De achterzijde was geheel open en diende als ingang. Een golfplaten dak van asbestvezels dat bij eventuele explosie onmiddellijk wegsloeg, moest de regen buiten houden. Onnodig te vermelden dat de werknemers het vooral in de winter vaak "stervenskoud" hadden.
Grote risico's
Het grootste gevaar om slachtoffer van een explosie te worden lag bij de fabricage. Het is duidelijk dat kleding, schoeisel en het aanwezige materiaal geen aanleiding mochten geven voor vonken of wrijving. Het gereedschap voor het vullen van de explosieven moest uitsluitend gemaakt zijn van koper, messing of brons. Dabroek jr. vertelt daarover: "Zover ik van mijn vader heb gehoord waren de veiligheidsmaatregelen niet om over naar huis te schrijven. Voordat de Arbeidsinspectie kwam, kreeg directeur Kat eerst een anonieme tip. Dan werd in allerijl veiligheidsgereedschap uitgedeeld. Zodra de ambtenaren vertrokken waren, werd alles weer ingenomen."
Bouw- en Woningtoezicht van de gemeente Leiden liet in een rapport van 25 april 1929 weten, dat bij het door Kat gevolgde productieproces, ongelukken niet waren te vermijden. Daarbij stelde men vast dat "huisjes waren verbrand". Bij de regels "dat de fabrikant de veiligheidsvoorschriften niet al te nauw nam", wekt het geen verwondering dat de vuurwerkfabrikant voor de rechter moest verschijnen. Maar Kat kwam er met "een koopje" van af. Volgens een uittreksel van het vonnis van de kantonrechter, werd de directeur veroordeeld tot het betalen van een boete van twee maal ƒ 60 subs. twee maal twintig dagen hechtenis.
Achteraf valt moeilijk te begrijpen dat de gemeentelijke overheid in de dertiger jaren steeds opnieuw een hinderwetvergunning verleende. Tijdens mijn onderzoek werd geen spoor gevonden van enige vorm van bedrijfsopleiding. Het vermoeden bestaat dat enkele getypte regels de vuurwerkmakers moesten wijzen op mogelijke risico's. Daarbij mag betwijfeld worden of de gemiddelde werknemer enige kennis bezat van de samenstelling en gevaren van giftige en explosieve sasmengsels.
DABROEK HEBBIE NOG BOMME?
Werken op een vuurwerkfabriek kende het voordeel dat men in december over een flinke partij gratis vuurwerk kon beschikken. Dabroek: "Er werd ook vooral tegen het einde van het jaar, nogal veel vuurwerk mee naar huis genomen. Dat werd met oudjaar clandestien aan huis verkocht. Dan stond er bij ons (heel gevaarlijk) een doos vuurwerk in de gang en kwamen de jongens uit de buurt: 'Dabroek, hebbie nog bomme'."
Zoals bij veel industrieën, gold ook hier de regel: "Ervaring is de beste leermeester". Mijn broer Cor vertelde: "Ik was nog in militaire dienst, toen ik een brief van KAT (2-7-1964) ontving met de uitnodiging om elke donderdag de opbouw van het vuurwerk mee te maken. Dat zou een goede leerschool voor mij zijn."
Opleiden en begeleiden was de taak van oudere collega's. Bijvoorbeeld, nieuwkomers wijzen op het gevaar van resten 'sas' op handen en kleding. Heel belangrijk tijdens de werkpauzes, waarin de mannen buiten de fabriekspoort een "saffie" gingen opsteken. Juist daar konden "sasrestanten" oorzaak zijn van pijnlijke brandwonden. Overigens zwijgen de meeste ongevalsrapporten over de aard van de verwondingen die vuurwerkmakers tijdens hun arbeid hebben opgelopen.
Desondanks was er herhaaldelijk melding van ongevallen en onwillekeurig rijst de vraag: waren de vuurwerkmakers onvoorzichtig en onvoldoende bekend met het gevaar van spontane explosies, of faalde de werkgever bij het nemen en handhaven van noodzakelijke veiligheidsmaatregelen?
Rampen
Zo kostte een explosie op 5 augustus 1930 het leven aan de werkman Adrianus Schouten. In een brief van de heer Eyken, commandant van het "korps geleiders ontplofbare stoffen" aan het gemeentebestuur van Leiden wordt "de koude manier [gemeld] waarop A.J. Kat de verantwoording voor het ongeval van zich af schuift". Volgens de dagvaarding ontbraken zelfs verbandmiddelen, waaronder "Bordenlebens" brandwondenverband!
Voor de Leidse politie vormde deze brief van 6 augustus 1930 aanleiding om een kijkje op het terrein van de vuurwerkfabriek te nemen. Met als resultaat een proces-verbaal waarin we lezen "dat de explosie omstreeks 5.50 uur ('s middags) had plaatsgevonden". Tijdens het politieverhoor bleek "dat collega’s de van top tot teen met brandwonden overdekte Schouten met lijnolie insmeerden, maar helaas zonder resultaat".
Voor het Leidsch Dagblad van 7 augustus 1930 vormde het "droevige ongeval" voorpaginanieuws. Uit de rouwadvertentie blijkt dat het slachtoffer 31 jaar oud was, gehuwd met C.W. Zaal. In hun woning op Oude Singel 156 bleef zij achter met drie kinderen (Mientje, Gonny en Corrie).
Op 9 augustus haalde de vuurwerkfabrikant opnieuw de voorpagina. Dan met een verslag van de begrafenis van de heer Schouten, waarbij de heer P. Smit namens fa. Kat een krans schonk en de overledene bedankte voor zijn inzet in het bedrijf.
Naar aanleiding van dit noodlottige ongeluk pleitte commandant Eyken ook voor beter toezicht op het bedrijf en wel door een commissie van deskundigen. De burgemeester vond dit echter niet nodig. Naar zijn mening was het gewoon een zaak voor de Arbeidsinspectie. Hoe dat eraan toeging, is echter hiervoor al verhaald. Bij een explosie van 10 oktober 1934 werd een loods van 3.60 x 8.60 meter verwoest. Volgens het rapport betrof het slachtoffer een (niet met name genoemde) meesterknecht, bezig met het maken van vuurwerkbommen. Als "sas" werd daarbij gebruikgemaakt van een mengsel van chloorzure bariet, aluminiumpoeder en schellak. Vrij zeker heeft het slachtoffer de toevoeging van het salpeterzure bariet, bestemd voor vermindering van de gevoeligheid, achterwege gelaten, hoewel hem dit volgens het rapport "door dhr. KAT was geboden".
De bevrijdingsroes van de naoorlogse jaren bracht tevens de behoefte aan mooi vuurwerk. Helaas bleven de rampen voortduren. Op 13 september 1946 heette de ongelukkige W. van Doorn. Gelukkig wist deze werknemer tijdig het fel brandende gebouw te ontvluchten, maar handen en gelaat hadden verwondingen opgelopen. Tot overmaat van ramp sloeg het vuur via de scheuren in de muren over naar het naastgelegen vertrek waar twee arbeiders bezig waren briljantfonteinen te vullen.
Op het moment van de explosie en de daarop gevolgde brand was Van Doorn in gebouw 5 bezig met een kartonnen koker, geplaatst op een koperen nippel, waarin een stalen doorn (noodzakelijk voor het gat waardoor de verbrandingsgassen moeten ontwijken). Bij de eerste vulling werd een bepaalde hoeveelheid klei of pijpaarde aangestampt. Dit geschiedde met een staaf waarop werd geslagen met een houten of messing hamer. Daarna volgde via een trechter het voorbrandsas, dan het lichtsas, waarna afsluiting met pijpaarde.
Op dat moment moet de klap die Van Doorn bij het vullen uitdeelde iets te hard zijn geweest. Als oorzaak van de ontploffing en brand in beide gebouwen werd de "slaggevoeligheid van het sas" genoemd. Dabroek heeft nog andere namen van dodelijke slachtoffers opgetekend: Van Wezel, Henk Remak. Zelf is hij ook ernstig verbrand geweest. Zijn zoon daarover: "Op het moment dat ik eten voor mijn vader kwam brengen, was de eerste hulpdienst bezig een slachtoffer in de ziekenwagen te dragen. Het was mijn vader, hij had zijn handen voor het gelaat geslagen, toen een vat "sas" ontplofte. Met zijn handen aan zijn gezicht gebrand werd hij naar het ziekenhuis vervoerd. Deze "sas" werd gebruikt bij de fabricage van etagebommen. Het was een bijzonder gemeen goedje, het brandde reeds als je het tussen je vingers wreef."
Verzet van onwonenden
Projectielen of delen daarvan kwamen geregeld terecht in de tuinen van de omwonenden. Harde dreunen schrikten de mensen op en altijd was er het dreigende gevaar van een enorme explosie. Voor de omwonenden was dat de voornaamste reden van voortdurend verzet tegen uitbreidingen van de vuurwerk- en munitiefabriek. Dabroek jr.: "Wij woonden zelf aan de Haarlemmertrekvaart, daar waar nu de Gabriël Metzustraat is. Af en toe hoorde je zelfs daar nog de knallen. Men was dan bij Kat proefvuurwerk aan het afsteken in het weiland achter de fabriek."
Orders van Defensie
Helaas waren acties als het "gebroken geweertje" niet in staat de oorlogsvoorbereidingen te stoppen. Men krijgt zelfs de indruk dat in de periode van 1930 tot 1945 een bedrijf, dat geen defensieorder kon bemachtigen, grote kans liep zijn poorten te moeten sluiten. Het lijkt aannemelijk dat de opdrachten van het Ministerie van Defensie (reeds in het jaar 1934) een welkome aanvulling van de orderportefeuille zijn geweest. Wellicht was de bijdrage van werknemer Van Poelgeest, die bij de fa. Van Heyst en Zonen ervaring met defensieopdrachten had opgedaan, stellig van grote waarde. Het is nu moeilijk te begrijpen dat in die zwarte crisisjaren iemand, ondanks het gevaar, blij was met een baan. Uit menig verslag blijkt dat voor slechts één vrijgekomen arbeidsplaats tientallen gegadigden uren lang voor de deur stonden. Het was de tijd dat een ingenieur gelukkig was met een baan als tramconducteur.
Risico's nam men in die dertiger jaren op de koop toe. Het was immers de enige kans te ontsnappen aan het snel groeiende leger van werklozen en het overheidsbesluit van 1934, waarbij de uitkering ("steun") aan deze groep mensen opnieuw drastisch werd verlaagd. Voor de werknemers van hoog tot laag gold met onmiddellijke ingang een absolute geheimhoudingsplicht voor "alles" wat binnen het fabrieksterrein plaatsvond.
Na het ontvangen van belangrijke defensieorders was de volgende stap voor Kat het met spoed aanvragen van de nodige hinderwetvergunningen. Daarbij de aantekening dat, als gevolg van belangrijke orders, uitbreiding van productie en bedrijfsgebouwen noodzakelijk was. Gevolg zal een toegenomen bedrijvigheid zijn geweest, waarbij helaas de broodnodige maatregelen ter verbetering van de veiligheid voor de werknemers kennelijk ontbraken. Maart 1940, twee maanden voordat de Duitse legers ons land binnenrukten, ging er opnieuw een schrijven van het "departement van defensie (Centraal orgaan voorzieningen weermacht)", naar het Leidse stadhuis. Het betrof de aanvrage van een vergunning voor snelle uitbreiding van de fabriek in de Leidse Stadspolder, noodzakelijk voor de productie van sein- en lichtpatronen. Bladerend in het beschikbare materiaal van 1940 ontkomt men niet aan de indruk dat de fa. Kat volledig werd ingeschakeld bij de productie van oorlogstuig. In elk geval bleef, ook tijdens het eerste jaar van de Duitse bezetting, het verzoek om uitbreiding gehandhaafd.
Via een schrijven aan de gemeente Leiden gaf de vuurwerk/munitiefabrikant te kennen dat zij op 21 juni 1940 een onderhoud had gehad met een vertegenwoordiger van het "Staatsbedrijf der Artillerie inrichtingen". Met nogmaals een herhaling van het verzoek van maart 1940 om snelle uitbreiding van productie, welke ook in deze nieuwe situatie door de militaire autoriteiten nodig werd geacht.
De gemeente Leiden weigerde echter de bouw-hinderwetvergunning. Motivering: De vuurwerk-(munitie) fabriek moet als "luchtgevaar aantrekkend object" worden beschouwd. Liggend in de onmiddellijke nabijheid van de kostbare rioolwaterzuiveringsinrichting is uitbreiding zéér ongewenst. Bovendien bestaan, volgens de weigering, plannen voor woningbouw in dit gebied.
Wegens toenemend luchtgevaar is het bedrijf eind 1943 naar Wuppertal verplaatst. Mijn vader vertikte het mee te gaan en dook onder. Door steeds te wisselen van adres wist hij buiten de "Arbeitseinsatz" te blijven. Tenslotte kreeg hij via een joodse arts een veilig plaatsje in het Haagse ziekenhuis Zuidwal.
De situatie in 1973/1974
Volgens een uittreksel van de hinderwet bevond de vuurwerkfabriek zich op dat moment op het terrein van de vuilverbranding (K.nr. 5001). Blijkens de rapporten van gemeentelijke diensten, de kwartiermeester-Generaal T.N.O., arbeidsinspectie en commandant brandweer, vond de fabricage plaats op "vloeren die geen vonken af kunnen geven". Toegang tot de fabriek was verboden voor personen die metaalbeslag of andere uitstekende delen aan hun schoeisel hadden. De gebouwen bestonden uit een aaneengesloten bunkerreeks van gewapend beton, 6 meter diep, 2.90 meter breed en 2.25 meter hoog. Alle bouwwerken waren beveiligd tegen blikseminslag en omgeven door een twee meter hoge afrastering van harmonicagaas, van boven met driedraads prikkeldraad. Weliswaar stond in Kats briefhoofd nog steeds vuurwerk- en munitiefabriek, maar ik ontkwam niet aan de indruk dat de fabricage voor het grootste deel was vervangen door import. De bunkers werden voor het grootste gedeelte gebruikt voor opslag van vuurwerk.
BRONNEN
Aantekeningen/plakboek van A. van Poelgeest (1903-1972) en herinneringen van zijn zoons: F.M. van Poelgeest, Hoorn; A. van Poelgeest, ’s-Gravenhage; P. van Poelgeest, Australië; C. van Poelgeest, Oostenrijk.
O. Dabroek, Leiden, "Herinneringen en aantekeningen van zijn vader H.F. Dabroek".
Inlichtingen van C.G.N. Kat, Leiden.
Diverse artikelen in Leidsch Dagblad.
N.H.D. 23 maart 1996.
Ministerie van Defensie, Hinderwet, Rapporten Bouw- en Woningtoezicht,
Adresboek Gemeente Leiden.
J. Lenselink, "Vuurwerk door de Eeuwen heen".
Dt artikel verscheen eerder in het Leids Jaarboekje 2000, een uitgave van de Historische vereniging oud Leiden